Inleiding: twee varianten
Zo'n vijf jaar geleden liep ik voor het eerst tegen de
meningsverschillen over de uitspraak van de naam Aylva aan. Zelf sprak ik de naam uit als Aalwa maar anderen zeiden
dat het Alua moest zijn. Al gauw kwam ik er tot mijn verbazing achter
dat er zelfs min of meer twee kampen waren.
Mijn uitspraak was en is gebaseerd op taalkundige gronden.
Ik heb ooit tijdens mijn studie Fries en Scandinavische talen Oudfries en
andere Oudgermaanse dialecten bestudeerd. Ik kan me zelf op die grond dus
taalkundige noemen.
Ik ben indertijd te rade gegaan bij andere taalkundigen
zoals professor Tony Feitsma en die bevestigden mijn idee. Taalkundigen hebben
evenwel niet per definitie gelijk; niet taalkundigen trouwens evenmin . En er is
onduidelijkheid blijven bestaan. Voor mij reden om het probleem eens grondig te
gaan analyseren.
Ik wil tot conclusies komen op basis van weging van de
feiten.
Familie is uitgestorven
Het geslacht van Aylva is in 1827 met het laatste lid Hans Willem van Aylva
(1751-1827) in mannelijke lijn uitgestorven. Daarmee ontbreekt ons de
mogelijkheid bij huidige leden van de familie de uitspraak te verifiëren.
Wel
is het zo dat de naam nog wel door afstammelingen in vrouwelijke lijn gedragen
is. Zo zat Frederik Willem Jacob van Aylva baron van Pallandt (Oudwoude, Friesland 1826-1906)
jarenlang in de tweede kamer.
Ook zijn er meerdere geografische aanduidingen waar we de
achternaam in terugvinden. Zo meldt het woordenboek van Waling Dijkstra het
Aylvameer tussen Allingawier en Tjerkwerd (inmiddels verdwenen) en de Tjaerd van Aylvapolder onder Burgwerd
die nog altijd bestaat. In Witmarsum (waar de familie zijn oorsprong lijkt te hebben) vinden we de Aylva State, door de regionale bewoners uitgesproken als Aalva State.
Voor een conclusie kunnen we dus alleen een beroep doen op
oude bronnen van mensen die deze familienaam zelf nog hebben meegemaakt.
De uitspraak Aalwa
Hoe kom ik tot de uitspraak Aalwa? Over de uitspraak van het eerste stuk van de naam dat vaak
met Ay geschreven wordt, zijn beide
kampen het eens. In Middelnederlands en Oudfriese geschriften werd een tweede
klinker gebruikt om aan te geven dat de eerste lang moest worden uitgesproken.
Of we nu ae, ai of ay schrijven, de
uitspraak is een lange aa.
De rest van de uitspraak baseer ik op de oorsprong van de
naam. Aylva zoals zoveel Oudfriese
namen is afgeleid van een mans naam gevolgd door een zogenaamde genitivus
uitgang -a. De naam was in dit geval Alef of Aalf. Qua klank weer te geven als âləf
of âlf, waarbij de â een langgerekt
a aangeeft.
Met sjwa (of schwa), geschreven ə wordt de uitspraak van de zogenaamde
'stomme e' (bijvoorbeeld in het woord 'vader') aangeduid. De sjwa is een klinker.
Bij het uitspreken van de sjwa zijn
de spieren in de mond in
rust.
In combinatie met de genitivus uitgang -a krijgen we dan de
uitspraak Alewa of Aalwa. Qua klank weer te geven als âləva
of âlva. De v moet hier
worden uitgesproken als de v in halve of het Friese alve.
Bovenstaande redenering is niet alleen van mij afkomstig. We
kunnen deze bijvoorbeeld terugvinden in de Fryske Nammekunde van P. Sipma. We
komen de redenering ook tegen in een artikel Wiardus Willem Buma, 'Des
bisschops eerste geregt, of Aleph van Alewa en Anna van Deeckema,' De
Vrije Fries 9 (1862) 177-206
In dat artikel schrijft Buma onder meer.:
En evenwel moet de voornaam Alef, schoon in de vroegste bekende
generatien van Aijlva niet voorkomende, geacht worden de stamnaam en oorsprong
van den geslachtnaam Aijlva te zijn. Onze oorspronkelijke oud Friesche adelijke
geslachtsnamen zijn toch bijna zonder uitzondering patronijmica, gevormd door
bij des Stamvaders naam den uitgang die den zoon aanduidde te voegen. Van Alef
kwam dus eerst de zoon van Alef, Aleva of Alewa, en deze naam, werd vervolgens
de geslachtsnaam.
Opmerkelijk genoeg rept Buma niet van een uitspraak Alua. Hij leefde van 1802 tot 1873 en
zal dus de naam dus zelf nog hebben horen uitspreken.
In een e-mail reageert Oudfries deskundige O. Vries op de
vondst van deze bron als volgt:
In
moai bewiis foar de útspraak Aleva! De stavering Ay of Aij foar in lange a is
yn de Aldfryske oarkonden hiel gewoan. Sa wurdt de namme Aalsum (kleaster
by Nes) ek almeast stavere as Aylsem, Aylsim of Aylsum. De foarm Ayleff
komt ek foar. Sjoch it nammeregister yn it tredde diel fan de Aldfryske
oarkonden.
Een andere tijdgenoot was Waling
Dijkstra. De man van het beroemde woordenboek uit 1895 leefde van 1821 tot
1914. Ook hij zal ongetwijfeld de naam zelf gehoord hebben. We hebben als
eerder gezegd dat hij de naam in zijn woordenboek heeft opgenomen zowel als
familienaam als in geografische aanduidingen. Hij geeft als uitspraak: Alewa of Aelwa (qua klank weer te geven als âləva of âlva). De uitspraak Alua
wordt door hem niet vermeld.
De uitspraak Alua
Hoe komen mensen tot deze uitspraak? Ik vind deze uitspraak
- naast de uitspraak Aalwa / Alewa - genoemd in een zestal bronnen (gevonden
via Google) maar steeds zonder verklaring. Ik heb tot nu toe ook geen enkele
oude bron kunnen vinden die expliciet gewag maakt van deze uitspraak. Het lijkt
er ook op dat verschillende hedendaagse bronnen de uitspraak klakkeliij van
elkaar hebben overgenomen.
Op basis van wat ik vind concludeer ik dat de uitspraak Alua
puur is gebaseerd op het woordbeeld. Simon Wierstra is de eerste die naar mijn
weten met iets van een verklaring komt. We citeren hem van zijn website
(inmiddels is dit gedeelte weer verwijderd) als verdediger van deze
uitspraak: (http://www.simonwierstra.nl/AYLVA.htm)
De naam Aylva zoals
die in schrift wordt genoteerd is eigenlijk de weergave van Aalua. In het oud
schrift werd er geen onderscheid gemaakt tussen de u en de
v (Nassou/Nassov in de beginletters van het Wilhelmus).
Verder dienden de i/y
en de e vaak als verdubbeling van de voorgaande klinker (Oisterwijk,Oirschot/
Oosterwijk,Oorschot en doet/doot).
De naam wordt daarom
uitgesproken als Alua/Aluwa. De w verschijnt in de uitspraak automatisch
tussen de u en de a, zoals ook in de correcte uitspraak van januari; dat wordt
januwari, in het Fries jannewaris.
De naam Alua/Aluwa
komt als zodanig herhaaldelijk voor bij de processen voor het Hof van Friesland
en ook b.v in het manuscript van de dagboeken van de stadhouder Willem Frederik
in de periode 1643/1649.
Toen de dagboeken een
aantal jaren geleden in druk verschenen is de schrijfwijze Alua en Aluwa
gehandhaafd.
Kloppen deze redeneringen? Is dit een sluitend bewijs? We
zullen zien van niet.
Spelling en uitspraak
Er zijn zeer veel verschillende spellingswijzen van de
achternaam Aylva. Uit de inscripties
van grafstenen e.d. een aantal voorbeelden: Aylwa, Aijlwa, Alwa, Aijlva, Aylva, Aylwa (1592) , Aeilua (1400), Aylvva
(1439), Ailwa, Ailua, Aelwa (1557), Aeijlva (1661), Alwa (1575), Aelva
(1626). Zelf kom ik geen Aluwa, Aluva en Alua tegen maar die varianten vinden we weer in andere bronnen.
Op een grafzerk in de kerk van Jorwerd vinden we de variant Alaua. Dit moet haast wel als alava uitgesproken zijn.
Op een grafzerk in de kerk van Jorwerd vinden we de variant Alaua. Dit moet haast wel als alava uitgesproken zijn.
Wat we zien is een variatie aan mogelijkheden om de u, v
en/of w weer te geven. Welke
conclusies kunnen we hier uit trekken?
We moeten voor het ontstaan van alle verwarring terug naar
het Latijn. We citeren uit Wikipedia: Transliteratie- en
transcriptiegids/Latijn en Grieks: Van de
letters u, v, w, i, j en y komen in
het oorspronkelijke Latijnse alfabet van
de Romeinse oudheid alleen de V en de I voor.
Zo werd Julius geschreven als IVLIVS. Een U werd dus
geschreven als een V, maar we kunnen het niet omdraaien: niet elke V werd
altijd als U uitgesproken.
In de schriftbronnen waar wij mee te maken hebben als het om
de naam Aylva gaat werd de
verwarring compleet. Naast de v
hadden we nu ook de u en de w. Er bestonden nog geen duidelijke
afspraken over de klank en weergave. We krijgen dan o.a. het volgende:
W kan
weergegeven worden als w, uu, vv, uv en vu
V kan
weergegeven worden als v, w of u
U kan
weergegeven worden als u, w of v
Volgens dit schema kan een spelling
Aluva dus verwezen hebben naar de
uitspraak Alwa, Aluwa, Alwua. Hier komen
we dus niet verder mee.
We citeren nog eens uit hetzelfde artikel uit Wikipedia:
Middeleeuwse
manuscripten
Merkwaardig genoeg is
er voor uitgevers wel een probleem wanneer ze oorspronkelijke teksten
uit een ver verleden willen uitgeven die wel het Latijnse script gebruiken,
maar niet de Latijnse taal: dit geldt bijvoorbeeld voor het Middelnederlands
(want de late middeleeuwen waren de periode bij uitstek dat de
lettertransformaties van het Latijnse schrift aan het
"schuiven" waren): behalve dat meestal al het handschrift van de
oorspronkelijke auteur ontbreekt, zijn
er keuzes te maken of bijvoorbeeld "u(u)" en "v(v)" naar
"w" of "ui" (enz..) getranscribeerd worden waar wij dit
vandaag zo zouden doen: "uaerheyt" of "vaerheyt" of
"waerheyt" of ...? Moesten de Middelnederlandse manuscripten al
consistent zijn zou al een hele stap vooruit zijn, maar dat zijn ze niet!
Het volgende voorbeeld
toont aan de hand van enkele uittreksels uit de brieven van Hadewijch/Hadewych hoe groot die
verschillen kunnen zijn. Links uit een uitgave van N. de Paepe (1979), rechts
zoals uitgegeven door P. Mommaers nauwelijks 11 jaar later. Verschillen worden
in vet aangegeven.
Leert te besiene wat God es: Hoe hi
es waarheit alre dingenjegenwerdichilike (Br. I, 16-17)
|
Leert te besiene wat god es: Hoe hi
es waerheit alre dinghenieghenwerdichilike (Br. I, 25-26)
|
Siet hoe
vaderlike u God gehoet hevet ende wat
hi u gegeven hevet ende wat hi u gelooft
hevet (Br. I, 22-23)
|
Siet hoe
vaderlike .v. god ghehuet heuet Ende Wat
hi v ghegheuen heuet Ende wat hi v gheloeft
heuet (Br. I, 33-35)
|
De praktijk van de middeleeuwse
handschriften leert dus dat de letters u,
v en w in het schrift ongeacht hun uitspraak inwisselbaar waren. Men kon
naar believen uaerheyt, vaerheyt
of waerheyt schrijven.
De conclusie dat een geschreven u, v of w in de Middelnederlandse geschriften
iets zegt over de uitspraak klopt dus
niet. We kunnen dus niet stellen
dat een schrijfwijze als Aeilua betekent
dat dit als Alua uitgesproken moet
worden maar ook niet dat het anders ligt. Met de schrijfwijze komen we kortom zo
niet verder. Maar omdat de schrijfwijze wel argument is in deze
uitspraakkwestie zullen we niettemin een aantal bronnen gaan doorlichten en
turven op schrijfwijze van de naam Aylva.
Oudfriese teksten
Oudfriese bronnen zijn de oudste bronnen waarin we de naam Aylva tegenkomen. Ik heb een aantal
Oudfriese teksten nagekeken op de combinaties lu, lv, of lw in het woordeinde. In de Oudfriese Testamenten vinden we een aantal
voorbeelden.
Uit brief 9 van 28 februari 1438, in het Oudfries:
Item so hatter toleydt da patroen to Blya,
Sunte Nycolaes, alwa ansa seedland, 25
lidzende by da Tzerckwey. Item da solveren knapen deer Hylick an hiar kapa hat,
We zien hier het woord alwa,
het huidige Friese alve (=11).
Uit brief 15 van 9 oktover 1439, in het Oudfries:
Int aerst soe hatter
byjareth syn leggerstoed by dae helga patroen Sinte Pontianus to Mersum, ende
hath maket Swoba kynden Aylwa to een
riuchta eerwa al sins guedis, 5 uutseyd dae bockinga en dae jefta.
We zien hier de naam Aylwa
geschreven met een w.
Uit brief 73 van 12 november 1506, in het Middelnederlands:
Oeck gheve ick a dat
convent vorscr. VI golden g. die ick Jw Jonghema geleent heb. Noch IIII golden
g., Jw gheleent, die ick oeck geve. Item drie golden gulden die ick Tyarc Walte
leend heb. Noch III golden 10 gulden die ick Epa Aylwa leend heb.
We zien hier weer de naam Aylwa geschreven met een w.
Uit brief 92 van 21 maart 1517, in het Middelnederlands:
Sidts van Tziarda, den
pater van de crucibroernn, mester Hendrick, her Wibba, Docke Hesseling, Eppe
Alwe, Hessell Esge zoen
We zien hier weer de naam Alwe geschreven met een w.
In een nog andere brieven van iets later datum vinden we het
woord: halwe en in een andere brief
het Friese woord alwe.
In al deze brieven kom ik de schrijfwijze met een lv of lu in deze samenstelling niet tegen. Alwe, alwa en halwe worden tegenwoordig nog steeds op
dezelfde manier uit gesproken. Dat zou er voor pleiten dat deze uitspraak ook
voor Aylwa en Alwe geldt. Zeker is dit evenwel niet.
De quaklappen geturfd
Van verschillende kanten is mij gemeld dat in de Quaklappen
de schrijfwijze Aluwa overheerst en
dat zou dan wijzen in de richting van de uitspraak Aluwa met de uu van fuut.
Ik heb het 918 pagina's tellende document van Jan Post, quaclappen1600-1612.pdf
als toets doorgenomen. Ik kom tot de volgende aantallen voor de verschillende
varianten.
Met u
|
Met v of w
|
Ailua 1x
Aylua 2x
Aeluwa 3x
Aluwa 1x
|
Aylva 31x
Aylwa 14x
Aelwa 47x
Ailva 21x
Ailwa 24x
|
De varianten met
de u blijken veruit in de minderheid,
7 tegenover 137. Als ik al uit zou willen gaan van het woordbeeld, dan gaat de
uitspraak veeleer in de richting van Aalwa.
We herhalen nog eens: de u, v en w inwisselbaar gebruikt en we kunnen deze conclusie dus niet
trekken.
De quaklappen van 1527 - 1691 laten een wat ander beeld
zien.
Met u
|
Met v of w
|
Alua 5x
Ailua 30x
Aylua 9x
Aluwa 37x
Aeluwa 1x
Aluwe 1x
|
Aylva 6x
Aylwa 3x
Aelwe 1x
Aelva 5x
Ailwa 1x
Alwa 1x
|
Hier overheersen
de varianten met u met 82 tegenover
17. En dit zou volgens Wierstra en anderen pleiten voor de uitspraak Alua. Maar opnieuw: de u, v
en w inwisselbaar gebruikt en we
kunnen deze conclusie dus niet trekken.
De dagboeken van de stadhouder Willem Frederik in de periode 1643/1649
Ook hierin komen we de naam herhaaldelijk tegen, in de
varianten Alua en Aluva. We moeten hierbij aantekenen dat
het in tegenstelling tot de andere bronnen steeds om dezelfde schrijver gaat. Daarom
heb ik hier niet geturfd. Wat Willem Frederik deed kiezen voor Alua en Aluva durf ik niet te zeggen.
De grafschriften geturfd
We gaan verder kijken. In mijn verzameling grafschriften van
Friesland kom ik zoals eerder opgemerkt de naam in diverse varianten tegen. Ik
heb ze geturfd:
Met u
|
Met v of w
|
Ailua 1x
Aelua 1x
Aeilua 1x
|
Aylva en Aijlva 122x
Ailva 15x
Alwa 2x
Aelwa 3x
Ailwa 2x
Aylwa 1x
Aelva 3x
Aeylva 1x
|
Ook hier een
overweldigende meerderheid geschreven met v
of w, met 149 tegen 3. De variant
met u komt bijna niet voor. Volgens
de redenering van Wierstra en anderen zou dit pleiten voor de uitspraak Aalwa. Maar opnieuw: de u, v
en w inwisselbaar gebruikt en we kunnen
deze conclusie dus niet trekken.
Album Studiosorum Academiae Franekerensis
Nog een laatste telling. In dit
Album komen 25 personen voor met deze achternaam
Aylva en Aijlva 24x
Ailva 1x
De Aylva's van de Huizen Neerijen en Waardenburg
Deze huizen waren eigendom van de laatste van Aylva's. In de
rekeningen van
onderhoudswerken aan tuin en kastelen wordt steeds (?) de naam Aluwa gebruikt.
Dit zou een fonetische weergave zijn. Dit brengt kunsthistoricus Robbie
dell'Aira die promotie-onderzoek doet naar deze huizen tot de uitspraak Aluwa met de uu van fuut. Maar klopt dat?
In de
wetenschap van de fonetiek staat evenwel elk teken voor één klank. Hier is het
maar de vraag wat de rekeningschrijvers hebben bedoeld. Bedoelen ze hier Aluwa met de uu van fuut of Aluwa met de u van put? Dat laatste kan
maar zo. We zien het bijvoorbeeld ook in de schrijfwijze twaluf voor twaalf, waar overduidelijk de u van put bedoeld wordt.
In dat geval komt de uitspraak weer overeen met de Alewa van Waling Dijkstra.
We
kunnen natuurlijk niet uitsluiten dat de familie in Holland een sjieke draai
aan de naam heeft gegeven. We zien dit vaker. Zo veranderde de Friese
achternaam Sinia buiten Friesland
via de uitspraak Synja in Sijnja.
Conclusies
De uitspraak Alua
of Aalwa / Alewa is op basis van het woordbeeld c.q diverse schrijfwijzen niet
hard te maken. Als we al een conclusie kunnen trekken op basis van aantallen,
gaat die richting Aalwa / Alewa.
Op basis van de origine of afleiding van de naam Alef is
de uitspraak Alewa of Aalwa de voor de hand liggende.
De uitspraak Aalwa
/ Alewa wordt ook bevestigd door de tijdgenoten
Buma en Dijkstra en lijkt daarmee de meest waarschijnlijke.
Bronnen:
Buma,
W.W. 'Des
bisschops eerste geregt, of Aleph van Alewa en Anna van Deeckema,' De
Vrije Fries 9 (1862) 177-206
Dykstra,
W. et al. Friesch
Woordenboek
Fockema Andreae, Mr. S.J., red. Album Studiosorum Academiae Franekerensis
Post,
Jan et al red. Quaclappen,
Tresoar
Sipma,
P. Fryske
Nammekunde
Verhoeven
et al Friese
testamenten tot 1550
Walle,
H. de et al Grafschriften
uit Friesland
Wierstra,
S. www.simonwierstra.nl/aylva.htm
Wikipedia Transliteratie-
en transcriptiegids/Latijn en Grieks
Reacties