IJssouvenirs uit barre winters van voor 1811
In Friesland lijkt het sinds oude tijden mensen geboeid te hebben in strenge winters tochten over het ijs te maken. Niet alleen op de schaats maar ook met de arreslee. Met name de tochten over de bevroren Zuiderzee (mijn database gaat tot en met 1811) en Waddenzee maakten daarbij kennelijk indruk. Van verschillende van deze tochten hebben we nu nog een zilveren herinnering. Onder meer in verschillende klantenartikelen wordt gerefereerd aan deze souvenirs.Al in februari 1955 vinden we in het blad Uit het Peperhuis van het Zuiderzeemuseum een eerste overzicht van deze souvenirs. Uit de periode tot en met 1811 treffen we in dit verslag een dertigtal aan.
Naderhand hebben we nog diverse aanvullingen gevonden. In mijn database heb ik inmiddels de teksten van 64 ijssouvenirs uit die periode. In de database beperk ik me tot voorwerpen met namen en/of initialen er op. Er zijn nog wel meer ijssouvenirs bekend, maar dan zonder namen of initialen.
Winter 1674: 12 maart
Deze winter wordt volgens de weerkronieken van Jan Buisman (Duizend jaar weer, wind en water in de Lage Landen) gekenmerkt door een lange nawinter die tot ver in maart duurt. De tekst van het oudst bekende ijssouvenir past in dat beeld:
Gebraght over ijs met sleed en paart van Enckhuysen tot Stavoren den 12 maart dr 1674 door W.F.K. R.J.
De initialen staan voor Wybrand Fokkes Kooiker en Reindertje Jans uit Stavoren.
Winter 1684: 28 januari - 2 februari
De winter van 1684 was uitzonderlijk streng. De winter valt op 26 december in en dan vriest het weken lang dat het kraakt. In Enkhuizen registreert men in de periode van 21 januari tot 27 februari 963 arresleeën. Van 28 januari dateert het eerste ijssouvenir, een tocht met de arreslee over de Zuiderzee:Desen meede gebracht van Enchuijsen over ijs met peerd en sleed den 28 jannev 1684 door Eelcke Ibles en Pitke Sibbolts
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Dan wordt het echt druk en gaat de tocht zelfs naar Vlieland over de Waddenzee, een unieke gebeurtenis:
1684 den 1 febr. heb ik LM met paerd en slee op Vlieland geweest alsoo ter gedagtenisse mijn vrou G.I. dese lepel tot welcomtuys vereert
De initialen staan voor Louis Molinaeus en Geertje Inthiema.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
T. Sloterdijck en huysvrouw
van Vlielant bragt
met pard en slee
op Lichtmisdag
dees lepel mee.
Ao. 1684 2 feb.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
En op dezelfde dag:
Dees lepel is met paerd en slee gebraght van Vlieland over zee. Den 2 febr A 1684 door Martinus Arnoldi en Maijake Tacama
C.I.B.
Onbekend is waar de onderste initialen voor staan.
En op onbekende datum uit dezelfde winter:
Burgemeester Augustinus was’t die mij op Vlieland cocht en met sijn peerdt en slee op’t ijs tot Harling brocht
Winter 1709: 7 februari
Ook deze winter staat als uitzonderlijk streng in de boeken. Met name de maand januari is extreem koud. De gemiddelde temperatuur over deze maand bedraagt -5,1 Celsius, die van februari -0,3 Celsius. Tot nu toe kennen we maar één souvenir uit deze periode:Van Enkhuysen gehaelt met sleed en paerd den 7 februwary 1709 P.B.
Helaas weten we niet voor wie de initialen staan.
Winter 1712: 17 februari
De winter was in de eerste plaats een kwakkelwinter met geen echte langdurige vorstperiode. Zeker in februari kan een overtocht over de Zuiderzee onmogelijk hebben plaatsgevonden. De tekst van onderstaande lepel is dan ook wat moeilijk te plaatsen. Misschien klopt het jaartal niet. De datum zou wel passen in de winter van 1740.
Ook Hylke Nauta hebben we tot nu toe niet thuis kunnen brengen.
Winter 1716: 20 -21 januari
Deze winter kent een lange koude periode. Het zwaarte punt is van half december tot begin februari. Met name januari is extreem koud. De gemiddelde temperatuur over januari bedraagt -5,7 Celsius. De data van onderstaande ijssouvenirs passen perfect in dat beeld.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Dirk Hinloopen heeft met peert en slee dit van Enkhuisen gehaalt den 21 janu: 1716
Foto: Fries Museum
------------------------------------------------------------------------------------------------------------Klaas Hinloopen heeft met peert en slee dit van Enkhuisen gehaalt den 21 janu: 1716
Winter 1740: 19 februari - 1 maart
De winter van 1740 was ongekend lang en streng met het zwaartepunt in januari. De gemiddelde januaritemperatuur bedroeg -4,5 Celsius, die over februari -2,5 Celsius. Eigenlijk is het vooral opmerkelijk dat de ijssouvenirs van zo laat uit de winter dateren. Het is bekend dat het op 27 februari licht is gaan dooien, maar begin maart is er toch weer kou.
Het oudste bericht over schaatstochten vinden we in de Opregte Haarlemmer van 1 maart 1740. Op 26 februari zouden wel 3000 schaatsenrijders uit Friesland over de Zuiderzee naar Enkhuizen gereden zijn. Behalve de schaatsers telde men ook 160 sleden vanuit Stavoren. Ook was „een vrouwspersoon van Hinloopen op een priksleetje tot deze stad gekomen en dien zelven dag ''s namiddags om 3 uur wederom naar Stavoren en verder naar Hinloopen" gekrikt. (Uit: Digibron)
Het oudste bericht over schaatstochten vinden we in de Opregte Haarlemmer van 1 maart 1740. Op 26 februari zouden wel 3000 schaatsenrijders uit Friesland over de Zuiderzee naar Enkhuizen gereden zijn. Behalve de schaatsers telde men ook 160 sleden vanuit Stavoren. Ook was „een vrouwspersoon van Hinloopen op een priksleetje tot deze stad gekomen en dien zelven dag ''s namiddags om 3 uur wederom naar Stavoren en verder naar Hinloopen" gekrikt. (Uit: Digibron)
Eerst een niet gedateerde inscripties uit die winter:
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Hendrik Tades is geboren den negende ocktober 1739
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Dese lepel heb ik voor mijn zoon gekogt
En met de sleed over zee gebrogt
1740 den 19 feb: F. Lantinga
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Lou Machet dede met
Om de pret Over zee
met de slee Hollans ree
heel onverwaght
Tot een gedaght
Dees mee Gebraght
Den 20ste Febr. 1740
Om de pret Over zee
met de slee Hollans ree
heel onverwaght
Tot een gedaght
Dees mee Gebraght
Den 20ste Febr. 1740
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Dees silveren lepel is gekogt
en van Enkhuisen meegebrocht
ter gedachtenis dat men reeden
met seer veele paard en sleeden
na Enkhuisen over de zee
en ik met mijn dogter mee
den 20 februarij 1740
Hero de Jager en Antie de Jager
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Dees lepel is gekogt
En van Enkhuizen megebrocht
Ter gedagtenis dat men reeden
Met seer veele paarden een sleden
Na Enkhuizen over de zee
En ik Pytter Hommes mee
den 20 februarius 1740
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Op 22 februari:
Dit mijn vader op sint Petersdag tot Enkhuysen gekogt
en met peert en slee over see tot Hinloopen gebragt
Anno 1740 H.D.
Initialen onbekend.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1740 den 25 feb op zee van Enk. gehaalt met de slee door BB
Initialen onbekend.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Johannes Eelties 25 febr. 1740 's morgens van Wolsum met peerd en slee over de zee naar Enckhuijsen gereden 's avonds weer thuis
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Gerbrig Eelties 25 febr. 1740 's morgens van Wolsum met peerd en slee over de zee naar Enckhuijsen gereden 's avonds weer thuis
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1740 den 26 feb. doe ik na Enkhuijsen ree over zee
met mijn eigen paard en slee
A.R.
Initialen onbekend.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1740 den 27 febr twee dagen naar St Matijs
reed Nolle Jelgers en Antie Tiercks en Hidde Allerts en Gertie Gerbrans naar Enkhuijsen overt ijs
maar bij Stavoren daar omtrent
viel ons sleed voor overt endt
tot geluk wij daar niet braken
maar 't Enkhuijsen moest de smid de stokken maake
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1740 den 27 feb.
Ocke Eelties
s'morgens van Wolsum wij reeden
na Enkhuzen met peerd en sleeden
Over de zee met groot gedruis
en kwamen ook s avonds thuis
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Y. O. F. ouer de Suiersee met peerd en slee gereden na Enckhuisen 27 feb. 1740
De initialen staan voor Ype Oeges Faber.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Sijne Algra van Sanders
1740 den 28 februarij
Doen ik was 11 jaaren 17 daagen
Reed ik met veel behaagen
met mijn vader en moeder met paard en slee
van Bolswart na Enkhuijsen over de see
wij konden doe bemerken
Gods groote wonder werken
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Hans Lemstra, Rijnskien Frankena en haar dogter Elske Lemstra hebben deze trekpot met pard en slee van Inkhuysen gehaalt en betaalt de 1 marty, 1740
Wie LA is, is onbekend.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1763 18 januarij gereden over see, bragt ik dit hefte mee J.H.
Onbekend voor wie de initialen staan.
Van Amsterdam over Enkhuisen op schaatsen over zee in Vriesland tot Warns haalt d 30 iannevary n 1763 Hidde Hiddes
Op den 10 februarij 1803 is deesen doos door een geselchap liefhebberen tot Sneek op schaatzen laaten verhardrijden en aan Cornelis Ynses Reen van Cubaard als winner van 49 meededingers presend gedaan
Dees silveren lepel is gekogt
en van Enkhuisen meegebrocht
ter gedachtenis dat men reeden
met seer veele paard en sleeden
na Enkhuisen over de zee
en ik met mijn dogter mee
den 20 februarij 1740
Hero de Jager en Antie de Jager
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Dees lepel is gekogt
En van Enkhuizen megebrocht
Ter gedagtenis dat men reeden
Met seer veele paarden een sleden
Na Enkhuizen over de zee
En ik Pytter Hommes mee
den 20 februarius 1740
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Op 22 februari:
Dit mijn vader op sint Petersdag tot Enkhuysen gekogt
en met peert en slee over see tot Hinloopen gebragt
Anno 1740 H.D.
Initialen onbekend.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1740 den 25 feb op zee van Enk. gehaalt met de slee door BB
Initialen onbekend.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Johannes Eelties 25 febr. 1740 's morgens van Wolsum met peerd en slee over de zee naar Enckhuijsen gereden 's avonds weer thuis
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Gerbrig Eelties 25 febr. 1740 's morgens van Wolsum met peerd en slee over de zee naar Enckhuijsen gereden 's avonds weer thuis
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1740 den 26 feb. doe ik na Enkhuijsen ree over zee
met mijn eigen paard en slee
A.R.
Initialen onbekend.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1740 den 27 febr twee dagen naar St Matijs
reed Nolle Jelgers en Antie Tiercks en Hidde Allerts en Gertie Gerbrans naar Enkhuijsen overt ijs
maar bij Stavoren daar omtrent
viel ons sleed voor overt endt
tot geluk wij daar niet braken
maar 't Enkhuijsen moest de smid de stokken maake
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1740 den 27 feb.
Ocke Eelties
s'morgens van Wolsum wij reeden
na Enkhuzen met peerd en sleeden
Over de zee met groot gedruis
en kwamen ook s avonds thuis
Y. O. F. ouer de Suiersee met peerd en slee gereden na Enckhuisen 27 feb. 1740
De initialen staan voor Ype Oeges Faber.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Sijne Algra van Sanders
1740 den 28 februarij
Doen ik was 11 jaaren 17 daagen
Reed ik met veel behaagen
met mijn vader en moeder met paard en slee
van Bolswart na Enkhuijsen over de see
wij konden doe bemerken
Gods groote wonder werken
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Hans Lemstra, Rijnskien Frankena en haar dogter Elske Lemstra hebben deze trekpot met pard en slee van Inkhuysen gehaalt en betaalt de 1 marty, 1740
Bron: Leeuwarder Nieuwsblad 30 jan. 1926
Winter 1763: 14 januari - 30 januari
Ook 1763 kende een lange en strenge winter met het hoogtepunt in januari. We kunnen dit mooi zien op de grafiek van www.meteolink.nl:
De gemiddelde temperatuur over januari bedroeg -5,8 Celsius, nog lager dan januari 1963. De ijssouvenirs passen perfect bij dit beeld.
De gemiddelde temperatuur over januari bedroeg -5,8 Celsius, nog lager dan januari 1963. De ijssouvenirs passen perfect bij dit beeld.
Ter gedagtenisse der reize van mijnen oom Wybe Hanekuijk van Harlingen over Stavoren naar Enkhuizen na Amsterdam met paard en slede over het ijs gedaen en van zijne behoude aan koemst in de laatste plaats op den 14den janw. 1763 is dit doer zijn ed. aan mij Evert H: Oosterbaan vereerd
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
A.B.T.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
A.B.T.
A.V.D.
Deese leepel door Alle : B : Tichelaar den 17 janne.1763 op schaatzen van Enkhuisen gehaald.
Albert Annes heeft deesen leepel op den 17-1-1763 van Enkhuijsen na Sneek gehaalt
Deese leepel door Alle : B : Tichelaar den 17 janne.1763 op schaatzen van Enkhuisen gehaald.
A.V.D. is zijn vrouw Aaltje van Delden. Niet mee geweest op de schaats.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------Albert Annes heeft deesen leepel op den 17-1-1763 van Enkhuijsen na Sneek gehaalt
Foto: www.zilverstudie.nl
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ter gedagtenis dat men reeden
met seer veel paard en sleeden
na Enkhuisen ower de zee
en ik en Anske Scheltis mee
den 18 januarij 1763.
LA
Wie LA is, is onbekend.
1763 18 januarij gereden over see, bragt ik dit hefte mee J.H.
Onbekend voor wie de initialen staan.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Anno 1763 den 19 januarij is Jelle Wildschut 's morgens te 7 uur op schaatsen van Harlingen gereeden. Was 's avonds te 7 uur te Amsterdam, heeft dit snuifdoosje te Enkhuisen gekogt, en is wederom over de zuiderzee op Stavoren, naar huis gereeden
Foto: Fries Museum
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
G.S. 17 - 19/1 - 63
Gerben Sijberens kwam eens riden ower see, en nam deze lepel mee Enkhuisen de 19 january 1763
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Met schaatsen over zee van Enkhuijsen gehaald den 19 januari 1763 door G.M.N.
De initialen staan waarschijnlijk voor Gerrit Martens Nieuwenhuis.
De initialen staan waarschijnlijk voor Gerrit Martens Nieuwenhuis.
Foto: OKS
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Dees lepel is tot Enkhuisen gekogt
en met schaatsen over zee gebrogt
door Sijbolt Heerts den 19 jan. 1763
en met schaatsen over zee gebrogt
door Sijbolt Heerts den 19 jan. 1763
Foto: Hugo Roosjen
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Dese lepel bragt ik mee
Van Amsterdam over zee
Welke reis wij deeden
Met seven sleeden
20 januarij 1763
Simon Wildschut
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Ik Tjalling Gongrijp ben int jaar 1763, 20 januarij met een geselschap Sneker burgers op een dag over Stavoren na Enkhuisen op schaatsen geweest
Van Amsterdam over zee
Welke reis wij deeden
Met seven sleeden
20 januarij 1763
Simon Wildschut
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Ik Tjalling Gongrijp ben int jaar 1763, 20 januarij met een geselschap Sneker burgers op een dag over Stavoren na Enkhuisen op schaatsen geweest
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Ik Gosse Meintes Joustra ben den 20 januari 1763 op schaatsen na Enkhuisen geweest en dit aldaar gekogt
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Waarom staat hier een paard en sleed omdat ik er mee van Workum regt over see na Medenblijk reed
Jan Jansen Hingst den 20 janr 1763
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Ik ben meegenomen
van Enkhuijsen over zee
en ben aan d' Vriese wal gekomen
de 1m 20d met peerd en slee
door Nanne Jouwerts en Foekjen Pekama 1763
Foto: Fries Museum
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Den 21 janua 1763 dese lepel van Amsterd. over ijs gehaald In geselschap van Sjoert Hannema 16 personen en 7 paarden sleden
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Den 21 januarij 1763 is deeze beugel gehaald met peerd en sleed van Enkhuizen over zee A.S
Onbekend voor wie de initialen staan.
Onbekend voor wie de initialen staan.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1763 21 Janij A.M. D.D.
Onbekend voor wie de initialen staan.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Den 22 jan 1763 met schaatsen van Enkhuisen gehaald door prof. Wigri
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1763 den 22 janr reed ik op schaatsen over see na Enckhuisen de stee
Sijtse Johannis
Foto: www.zilverstudie.nl
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Den 23 januari 1763 door Meindert Igrams met schaatsen van Enkhuizen gehaald
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Agata Valk Stavoren den 24 januar 1763
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Deese met schaatsen over zee gehaald door Hs van Coppenolle Sneek den 24 jan 1763
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
W.P. van Enkhuyze gehaelt over zee met paart en slee op den 25 januarij 1763
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1763 den 25 jan op Paulis bekering dag reeden wij met ons 7 over de see op schaatsen na Enkhuisen de stee en nam dese leepel mee terug tot Wommels mijn huis Ulbe Simkes Wytsma
Foto: Huub van der Sanden
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Dit heb ik tot een gedagt
Mijn frou te welkom tuys gebragt
Doe ik over zee met schaatsen ras
Van Makkum na Enkhuisen was
Geschied den 28 januari 1763
Door mij Pier Westerbaen
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Van Enkhuijsen gehaalt op schaatsen over zee den 29 jan. 1763 T.I.
Onbekend voor wie de initialen staan.
Onbekend voor wie de initialen staan.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Ik die wel eer gewoon was mijn schip te varen
op 's werels woeste see int mijdden van de baaren
reed met mijn dogter eens o wonder op de see
tot na Enkhuijsen toe met mijn eijgen paard en slee
alwaar dees beesems plaat, met meerder silwerdingen
te saam door mij gekogt mijn vrou te huis deedt bringen
Hijlke Jansz mit Trijntie en Bottie Hijlkes
Anno 1763 den 29 janu
Aan deze tekst wordt gerefereerd in de Leeuwarder Courant van 18-12-1999.
Aan deze tekst wordt gerefereerd in de Leeuwarder Courant van 18-12-1999.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Dat in 't jaar 1763 de heer Herke Schonegevel verseld door Tabe E. Hengst en Fetse I. de Vries met schaatsen over Stavoren en Enhuizen een reise na Amsterdam en Krommenie heeft gedaan zijnde 's donderdagsmiddags den 27 jan. aangevangen en 's sondagmiddag den 30 jan. dus netto in 3 dagen volbragt, daarom 's 't selve tot een gedagtenis hier op gegraveert
Dit verhaal komt ook uit de Leeuwarder Courant.
Dit verhaal komt ook uit de Leeuwarder Courant.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Uit het nieuwste boek van Jan Buisman, Duizend jaar weer en wind in de lage landen deel 6, twee zilveren schaaltjes:Van Amsterdam over Enkhuisen op schaatsen over zee in Vriesland tot Warns haalt d 30 iannevary n 1763 Hidde Hiddes
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Van Amsterdam over Enkhuisen op schaatsen over zee in Vriesland tot Warns haalt d 30 iannevary n 1763 Sierd Hiddes
Winter 1789
Deze winter was bijzonder streng. De decembermaand had een voor die maand onovertroffen gemiddelde van -5,7 Celsius; januari kwam uit op -3,2 Celsius.
Tabaksdoos gehaald over zee 17[89?] door Steffen Ages wonend te Workum
Winter 1803: 8 - 10 maart
Bij Buisman kan ik deze periode niet terugvinden. Wel dat 1803 een koude winter was, maar niet specifiek dat het in maart nog zo koud was. Januari had dat een gemiddelde temperatuur van -4,8 Celsius, februari van -1,6 Celius. Het zee-ijs zal dus nog ruim aanwezig zijn geweest.
Op den 10 februarij 1803 is deesen doos door een geselchap liefhebberen tot Sneek op schaatzen laaten verhardrijden en aan Cornelis Ynses Reen van Cubaard als winner van 49 meededingers presend gedaan
Foto: Scheepvaartmuseum Sneek
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Gekogt op 't ijs buiten de haven van Harlingen den 8 maart 1803 Anna Westra
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
L. Spannenburg gekogt op 't ijs op zee den 9 maart 1803
L. Spannenburg gekogt op 't ijs op zee den 9 maart 1803
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Dit is mij door mijn vader op het sterk zeeijs buiten Harlingen present gedaan d. 9 maart 1803. J. Hannema
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Op den 10 maart 1803 door C. L. van Beyma op het ijs op de Zuiderzee yoor Harlingen besteld aan F. Lieuwma en door dezen gemaakt
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Op zee gekogt den 10 maart 1803 S. Vellinga
Reacties