De aanleiding
Rond begin november 2014 documenteerde zilverexpert Jan Schipper een lepel met daarop de initialen T.E.L., twee familiewapens en het jaartal 1649.Zie onderstaande foto:
Foto: Jan Schipper
Beide wapens waren afzonderlijk niet terug te vinden in mijn database: www.walmar.nl/wapens.asp. Dus moesten we op zoek.
De zoektocht naar wapens en initialen
Jan Schipper documenteerde al eerder een lepel met de inscriptie en wapens Abbema-Hiddinga. Zo valt hem op dat de rechter elementen van de wapens op de eerste lepel terug te vinden zijn in het familiewapen van Mille Taekes Hiddinga, de vrouw van Enne Jacobs Abbema.We tonen hier de afbeelding van deze wapens.
Foto: Jan Schipper
Het vrouwenwapen Hiddinga staat hier links. Rechts zien we het wapen Abbema: een adelaar met een huismerk.
Mille Takes Hiddinga is een dochter van Taeke Jelbes Hiddinga en Antje Johannes. Zij trouwt in 1691 met Pieter Ruurds en in 1695 met Enne Jacobs Abbema. Van deze familie Hiddinga zijn tot nu toe geen wapens bekend.
Enne Jacobs Abbema wordt abusievelijk wel de zoon genoemd van Jacobs Jacobs Abbema de jonge en Tjal Hilles. We zullen straks zien dat uit de inventarisatie van de nalatenschap van Tietje Ennes Lieuwkema zij zijn moeder blijkt te zijn.
Enig verder speuren maakt duidelijk dat de initalen T.E.L. kunnen verwijzen naar Tietje Ennes Lieuwkema die in onbekend jaar getrouwd was met Jacob Jacobs Abbema. Het gaat om de ouders en schoonouders van Enne Jacobs Abbema en Mille Taekes Hiddinga.
De verificatie van de initialen
Op verzoek van Jan Schipper duikt onderzoeker Gerard Mast de archieven in. Na noestig speurwerk weet hij de inventarisatie te vinden die naar aanleiding van het overlijden van Tietje Ennes Lieuwkema gemaakt is. In deze inventarisatie wordt de gevonden lepel expliciet genoemd. Er blijken zelfs vijf van deze lepels geweest te zijn. Allemaal met dezelfde initialen. T.E.L. verwijst dus daadwerkelijk naar deze dame.Verdere vragen
De initialen zijn dus opgelost maar de wapens blijven vragen oproepen. Zijn de wapens op de lepel van Tietje Ennes Lieuwkema’s ouders? Is het rechter wapen van haar en het linker van haar echtgenoot?Grafzerken in de kerk van Wons
In de kerk van Wons treffen we een vijftal grafzerken aan. Vier ervan hebben betrekking op Tietje Ennes Lieuwkema en haar familie.Zo vinden we er haar eigen grafzerk:
Foto: Hessel de Walle
De tekst luidt, met enige aanvulling van mijn hand:
Den 2[2? ma]ertius 1700 is den eersame dogtrijcke Tietue Ennis Leukema in den heere ontslapen out in het 8[3? iaer ende] leit hier in de kerck tot Wons begraven
De wapens zijn behoorlijk beschadigd maar bij het rechter vrouwen wapen zien rechtonder duidelijk twee klavers schuin boven elkaar. De positionering is dezelfde als op het vrouwenwapen van haar lepel. Dit maakt het waarschijnlijker dat het vrouwenwapen inderdaad van Tietje Ennes Lieuwkema is. Van het mannenwapen is op deze foto helaas weinig te herkennen.
Ook de zerk van haar echtgenoot vinden we er terug:
Foto: Hessel de Walle
De tekst luidt, met enige aanvulling van mijn hand:
Anno 1[684 de]n 4 maij is in den heere [ge]rust den eersamen Iacob Iacobs ontfanger van Wons out 68 iaer ende leit alhier begraven
Zijn wapen: links een adelaar en rechtsboven twee klavers en een deel van een derde (1-2). Rechtsonder zien we nog een gedeelte van het huismerk van de Abbema's.
Foto: Hessel de Walle
Foto: Hessel de Walle
De tekst luidt:
Anno 1656 den 5 september is in den heere gerust den eerbaren Sy Clases dor die huisfrouwe van Iacob Syppert[s] out 66 iaren ende leit hier begraven
Een derde grafzerk is van de dochter van Jacob Jacobs Abbema en Tietje Ennes Lieuwkema: Rixtje.
Foto: Hessel de Walle
Anno 1681 den 12 may is in de heere gerust de eerbare iongge dochter Rixtie Iacobs Abema oudt 23 iaer ende leidt alhier begraven
Ook haar wapen is tamelijk beschadigd. Toch zien we hier nog duidelijk een huismerk in de vorm van een kruis met aan de onderkant opstaande en aan de bovenkant neergaande pootjes. Exact dezelfde vorm als op de lepel van haar broer Enne en haar pake Jacob. Aan weerskanten van het kruis zien we haar initialen: R I.
Boven de tekst staat nog een wapen, maar dat is dermate beschadigd dat er niets van te maken valt.
We komen haar naam ook tegen op de preekstoel van de kerk van Wons:
Besprooken van Richtie Jacobs Abbema ionge dr. out 23 iaer ao 1681
Foto: Hessel de Walle
Opvallend is dat Jacob Jacobs de oude hij op zijn grafzerk niet met de achternaam Abbema wordt aangeduid terwijl zijn kinderen Rixtje en Enne dat wel doen.
In de door Gerard Mast gevonden inventarisatie vinden we ook de verwijzing naar een zilveren beker met wapens aan de onderkant en de initialen:
I:I: T:E:L:
De initialen van Jacob Jacobs en zijn vrouw Tietje Ennes Lieuwkema, Deze beker is nu in het bezit van de Ottema Kingma Stichting en te vinden in het depot van het Fries Museum. We hebben een foto van de wapens:
Foto: Marlies Stoter
Inderdaad, de wapens Abbema - Lieuwkema.
De afkomst van Tietje Ennes Lieuwkema
De Lieuwkema state
Tijdens haar leven vonden we in de plaats Makkum de Lieuwkema state. Over deze Lieuwkema State en haar katholieke bewoners is het een en ander beschreven door S. ten Hoeve in het boek Lieuwkemastate (Makkum 2004). In het boek vinden we ook een genealogie. We nemen dit schema mutatis mutandis hier over:
Van deze familie is ook een wapen bekend. We vinden het onder meer op een zilveren beker van de Sneker zilversmid Anne Heerkes.
We zien de initialen van Gatse en Tiete Lieuwkema. Links zien we het mannenwapen Lieuwkema: rechts een adelaar en links paalsgewijs van boven naar beneden: een ster, een lelie en een jacobsschelp.
We vinden het wapen ook op een huwelijkslepel van Meie Tietes Lieuwkema en Sipkje Epema.
Volgens Ten Hoeve zou de familie gedacht hebben verwant te zijn aan de Liauckema’s en daarom hun wapen hebben overgenomen met toevoeging van de jacobsschelp. Hij schrijft het rechter wapen toe aan de moeder van Gatse en Tiete, Jel van Hoytema. Het is het wapen van de Hoytema's van Oudega Wymbritseradeel.
We kennen dit wapen Lieuwkema ook nog van een muursteen uit Leeuwarden:
Hier zien we de wapens van Haye van Rinia en Beatrix van Lieuwkema. Deze muursteen zat oorspronkelijk in de Rinia State te Driesum.
Hoe het ook zij, het wapen Lieuwkema op deze beker is een ander wapen dan dat door Tietje Ennes Lieuwkema gevoerd wordt. Ze is ook niet met deze familie in verband te brengen.
De ouders van Tietje Ennes Lieuwkema
Haar ouders waarden Enne Broers Lieuwkema en Baukje Sierks. Zij trouwden in 1613 voor het gerecht van Wonseradeel. Bij het huwelijk vinden we in de database van Tresoar een opmerking:hij is een zoon van Broer Tzallings Lijuekema
Via de Quaclappen en de overzichten van de Friese adel van Simon Wierstra is het spoor dan vrij makkelijk terug te volgen. Mede dankzij een overzicht van Sible Hettinga en natuurlijk de databases van Tresoar hebben we het volgende schema op kunnen zetten:
Broer Tjallings Lieuwkema was getrouwd met de adellijke Tiet Meinderts van Tietema. Van Tiets grootvader Hans van Tietema is bekend dat hij als wapen voerde een hart met twee neerwaarts gerichte gekruiste pijlen met daaromheen vier klavers.
Mogelijk komt het beeld van het hart en de pijlen op de lepel van haar grootmoeders kant.
We kunnen geen relatie aantonen met Lieuwkema’s van de Lieuwkema state. In beide takken zien we relaties met de Friese adel. De naam van de eerste familie komt van de gelijknamige state. De naam van de tweede familie zal afgeleid zijn van Lyouckema gued, een sathe in het gehucht Hayum direct ten noordoosten van Wons. Niet uitgesloten is dat er toch een relatie bestaat.
Het gezin van Tietje Ennes Lieuwkema
Door noeste arbeid van Gerard Mast is de inventarisatie van de nalatenschap van Tietje Ennes Lieuwkema boven water gekomen en in kaart gebracht. Uit deze inventarisatie blijkt dat het gezin minstens zeven kinderen heeft geteld. Het kan zijn dat er sprake is van kinderen uit eerdere huwelijken van Tietje Ennes en Jacob Jacobs. Daar zijn evenwel geen aanwijzingen voor.In de inventarisatie wordt heel veel nagelaten zilver beschreven waaronder ook de lepel met de initialen T.E.L. Het is de eerste keer dat we een lepel die beschreven is in een dergelijk inventarisatie ook daadwerkelijk teruggevonden hebben.
In het overzicht van de tweede tak van de Lieuwkema's hebben we ook het overzicht van de gevonden kinderen opgenomen. Uit de inventarisatie blijkt ook Enne Jacobs een zoon van dit stel te zijn.
Op heden nu 28 martij 1700 hebbe ick Goris Heerckes Brunia mede-Rechter van Wonseradeel als Commissaris geassocieert met den Edele Joannes Bentingh secretaris van Wonseradeel mij getransporteert ten sterfhuijse van w: Tied Ennes Lieuckema weduwe w: Jacob Jacobs in tijden ontvanger tot Wons omme ingevolge van mijne commissie in dato den 22 Martii op ’t gepresenteerde request van de procureur fiscaal rat: off: verkent ten selven sterfhuijse te doen beschrijvinge ende inventarisatie alle goederen soo roerende als onroerende geen exempt.
In welck doende dae doet de ontzegelinge doen voor mij commissaris gecompareert zijn Sijbertie Jacobs Abbema weduwe wijlen Teodorus Grotius in leven predicant tot Rauwert tegenwoordigh woonende te Maccum Enne en Broer Jacobs beydere woonachtigh tot Wons, Hille ende Lieuwe, Trijntje Jacobs sampt Sijske Jacobs laeste huisvrouwe van Ycke Ennes ontvanger tot Allinghwier in desen met adsistentie van deselve testsamen kinderen van w: Jacob Jacobs in tijden Gedeputeerde van de Noorderzeedijcken bij Tjal Hilles in echte verweckt sampt Enne Jacobs als geauthoriseerde curator over Baukjen Jacobs naegelaten kindt van gedachte echtelieden oudt Holcke Johannis Coopman tot Hallum … een zoon van Sijke Jacobs bij Johannes Holckes in echte geprocreert beneffens de fiscael Fredericus Abrahami als geauthoriseerde curator ad ac divisionis over Rinso Abbema mr: ..candidat oudt int 25e Idtske Yedes oldt in ‘t 16 Ti… Yedes int 16e ende Jacob Yedes oldt int 13e jaer mede kinderen van gedachte Sijke Jacobs bij w: Yede Rinses in leven coopman tot Roordahuijsum in echte verweckt ende eintelijk Sijbrandus Siccama mr. Chirurgijn tot Witmarsum mede geauthoriseerde curator ad actum divisiones over Enne oldt in 22e en Sicke Ackes oldt int 19e jaar nae gelatene kinderen van Bauwe Jacobs bij w: Ocke Bilckes in echte verweckt alle te samen in hun resp. qualiteit en kinderen en kindtkinderen van w: Tied Ennes Lieuckema vooren genoemdt waer op den de respectieve curator en vooren gemelt omme hunne cura in alle getrouwigheijt te bedienen, den behoorlijcke eede daer zoe staende in handen van welgedachte commissaris hebben gepresteert aan welcx dan mede Zijpertie Jacobss vooren gedacht, omme alle des sterfhuijs goederen yn niets te verswijgen in alle getrouwigheijt aen te geven de boeleerde in ede in soen den van welgedachte Commissaris aengeleght willens noch weten niets te verswijgen, iets vergetende naemaels te sullen openbaren waer op dan nae affneminge des zegels geprocedeert is in manieren nae volgende.
Uit de verdeling van de erfenis blijken er acht kinderen te zijn geweest. Rixtje en de Trijntje van de geboortelepel van 1646 (Trijntie Jacobs dochter is gebooren den 21 febrij 1646) zijn vroegtijdig overleden zonder kinderen na te laten. Zij erven dus niet mee.
1e lott: 44 1/2 lood tot een g.g. welke Broer Jacobs ten deele is gevallen 62-6-0
2e lott: 43 loodt De kinderen van Ocke Beckes ten deele gevallen 60-4-0
3e lott: 38 ¼ loot de kinderen van Jacob Jacobs de Jonge 53-11-0
4e lott: 43 ¾ loodt Enne Jacobs te deele 61-5-0
5e lott: 6 lepels enz. Sypertie Jacobs 42 ¼ loodt (tot 28 loodt) 59-3-0
6e lott: 5 lepels 41 ½ loodt de kinderen van Sijke Jacobs 58-2-0
Opvallend is ook dat maar een paar kinderen op het zilverwerk de achternaam Abbema hanteren. Hun vader deed dat zelf niet, ook niet op zijn grafzerk. Jacob Jacobs de Oude is de zoon van Jacob Sieperts en Sijke Klases. De grafzerk van Sijke Klases vinden we in de kerk van Wons. Jacob Sieperts - overleden 1617 - was de zoon van Siepert Douwes, een boer uit Kimswerd. Sijke Klases was zijn tweede vrouw. Sijke Klases hertrouwt nog twee keer. De namen van haar latere echtgenoten staan niet op haar grafzerk vermeld.
De eerste die onder de naam Abbema trouwt, is Sypertie, getrouwd met dominee Theodorus Grotius. Het is ons ook onduidelijk waar de achternaam vandaan komt. Een mogelijkheid lijkt de man van tante Richtje, Jacob Baukes Abbema uit Bolsward.
Ook Rixtje, op haar grafzerk, en Enne, op een gelegenheidslepel, voeren de achternaam. Van de laatste twee is ook het Abbema wapen met het huismerk bekend. Bij de volgende geslachten wordt het meer en meer gebruikelijk de achternaam te hanteren.
Het lijkt er trouwens sterk op dat deze familie Abbema in mannelijke lijn uitgestorven is. Met groen heb ik aangegeven bij welke leden we het wapen teruggevonden hebben.
Voor de moeder speelde het familiewapen al vroeg een rol, evenals haar achternaam. In de inventarisatie wordt meerdere keren gerept van zilver met wapens. We kennen ze helaas niet.
Voor een overzicht van alle wapens uit mijn database zie: www.walmar.nl/wapens.asp
Reacties
This is awesome! Thank you so much for this extensive research that you made available to all. Your work collecting grave inscriptions and now silver and other inscriptions has made doing genealogical research more exiting giving us another perspective in the lives of our beloved forebears. I myself find Trijntje Theodorus Grotius, via Yckema, Swart, Koopmans, de Jager, Haarsma, Veldhuis to Gerbrich Zwaga, my mother, among my many Frisian ancestors. Many of the family names have been perpetuated until this day, including yours: Hessel!
Can't thank you enough really. God bless you.
Cornelis